Лён җү хо хуа нан жын щин…
Имазов Мухаме Хусезовичсы 1941 нянди вуйүә чў 1 зэ Киргизия ССРди Москва районшонди Александровка щёнҗуонни сын-ёнхади. 1964 няншон та ба Киргиз гуйҗя дащүәниди йүвынщүә буфын нянванли. 1964 – 1968 няншон зэ щүәтонни җёли вурус йүян дэ вынщүәли. 1968 – 1971 няншон зэ аспирантура нянли фули. 1972 няншон ба фубәшыди «Хуэйзў йүянди фонетика» диссертация кошонли. 1968 няншон доли хуэйзўщүә буфыннили, зэ җытар ганли куәщүәхуәли. 1994 няншон ба бәшыди «Хуэйзў йүянди» диссертация кошонли. 1999 няншон ба җёшуди минтон дыйшонли. 2000 няншон ба та җүчын Хырхыз Гунхәгуәди Минзў Куәщүәйүанди член-корреспондентли.
Мухаме Хусезович зуәзоли 70 куәщүәхуә, тамуди җунҗянни 8-гә монография («Хуэйзў йүянди фонетика», «Хуэйзў йүян морфологияди тәще», «Хуэйзў йүянди орфография», «Ясыр Шывазы» (Тади сынхуә дэ зуәзо), «Җунгуәди хуэйзў», «Эрли Эрбўдў», «Хуэйзў йүянди грамматика» зэмусы хан вугә җёкуәфу лян җё фуди цэлё. 2011 няншон ба «Банбыйнян зэ куәщүә дэ җёйү шыҗешонди» йигә тёҗянха вынҗонди фу йинчўлэли.
Ё фәни, ба Имазов М. Х. бушоди фу зэ вэгуй йинчўлэли: зэ Жыбын (Токио), Җунгуә (Быйҗин, Йинчуан, Урумчи), Россия (Москва, Смоленск), Эстония (Тарту) дэ Хазахстан (Алматы).
Мухаме Хусезович шәлүли вугә фубәшы лян йигә бәшы. Щянзэ та хансы сыгә аспирантди дэ лёнгә соискательди куәщүәди линшу.
Та зэ Москва, Быйҗин, Йинчуан, Щиян, Бишкек, Токио, Осло дэ данлин чынпуниди заён гуәҗи конференцияшон цанли җяли, нянли зыҗиди йисы шынди боголи.
Чинчир, нан җёйү, куәщүә дэ вынмин Министерстводи минлин зэ БГУ дэ КНУди гуәҗяди кофашон донли ГАКди җўщили.
Ги БГУди куәщүә янҗю хуәди дунфонщүә лян гуйҗи лянщи буфынди декан донли советникли, ги Хазахди гуәҗя фунү щүәйүанниди дащүә донли кофа фубәшы дэ бәшы диссертацияди Тунйи хуэйиди йүанли. Та хансы КРСУ кофа фубәшы дэ бәшы диссертация җуанмынди йүан.
Ги зэ хуэйзўщүә дэ ханщүә җунщин йинчўлэди йиче фу, Мухаме Хусезович донли данҗянзыди бянҗи лян зуәзоҗяли. Ги дуәйибанзы хуэйзў щүәтонниди җёкуәфу лян җё фуди цэлё донли байир бянҗили.
Имазов Мухамэ Хусезовичсы Хырхыз Республика щеҗяму Лянхәди йүан. Лян хуэйзў дэ хырхыз йүян щехади бушо щёфәди зуәзоҗя. Та йинчўлэли на хуэйзў йүян щехади сангә щёфә фу («Янҗир», «Суәзыйү», «Фаҗязы»), йигә сывын фу («Фущин»).
2011 няншон ги Имазов М. Х. ба «Хырхыз Республика юминди куәщүә нынйүан» минтон нангили. Та хан ю җымуҗяди шонхони: «Гункў ветеран», Киргиз ССРди Минйү грамота (1987 н.), Хырхыз Республикади грамота (1991 н.) дэ Хырхыз Республикади Минйү грамота (2004 н.).
Щянзэ Имазов Мухамэ Хусезовичсы Хырхыз Гунхәгуәди Минзў Куәщүәйүанди член-корреспондент, йүвынщүәҗяди бәшы, җёшу, хуэйзўщүә буфынниди шуйижын, хуэйзў дэ ханзў йүянщүәди хонҗя, юминди куәщүәди нынйүан.
ЗЭ ХУӘЧУАНШОН
Днепр хә ю куан, ю чон. Да тади го хәяншон канчи, та, зущён йигә җуон чончун, манмар вончян людини.
«Котляревский» хуәчуан да Канев вон Киев зудини. Чийүәниди җингуон жәту пянли щили. Чуаншонди жын йиман ду зэ вэту щехуандини. Фи бонниди готянйүанзы, фонзы, тандо вынвыр вон гуә пёдини. Тандони щехуанди жын юди дё йүдини, юди давидини.
Жәту җеҗе дихали. Җеҗе та зущён нянкәр дедо фи литуни. Е сынкэли. Жын ду җинчили. Туанйүарни ямир-дунҗинди. Гуон йигә щи шынчирди йиндё чондини. Канниса: йигә лю-чи суйди вава коди лангар, вон жәтудини, чондини,
Зу нэгә җекурни зущён бонгәзы жәту дедо фи литули. Юбудый гәжын, вә е дуйчў та вонхали. Мынмынди суй вава җуангуәлэли: «Баба, ба та җисы, җибусы?»
МАЗЫ
Щилар нянди ту хо фу. Та е цунмин, щинҗин е да. Җи тяр литу та ба йиче да зы щүәхали, щеди е хо. Гуонсы суанбулэ мазы. Сынён заму ги та пәщё, та ду бу дун. Тянди дэ чүди мазы Щилар хан дунщерни. До фынди дэ зундишон, та чүанли бу җыдо сали. Сынён кын щёщё-тинтин вын та: «Щилар, лёнгә зун лёнгә — чўлэ җигәни?» Щилар лян банзы ду бу да: «Чигә».
...Зу чо җыму гуәли хошо жызыли. Суанбулэ мазы, Щилар гәҗя факэ җили. Та чибучир зэ җяни җё мама җёкэли. Нэтян лян йигәҗир йиён, та вын мамадини: «Ама, сангә ги сангә фын — чўлэди җигә?» Мама җыдосы мазы до эрзышон тэ нандихын. Та ба җын, щян ду лёха, шыщин-шыйиди, җётуәли: «Ни кан, дандар. Ниму сангәр: ни, Җер, Лэмзар. Ни ада налэли сангә гуәзы. Ё фынкэни. Йигәр на җигәни?» Щилар йиха суанчўлэли: «Вә на сангәни».
ЧҮЗЫ
Дунтян. Вэту лынди гәзазади. Лён суйди Чәр зэ жә коншон фади гуә гўнёрдини. Тади дада да хуәшон лэ, чыли, нян бодини. Чәрди мама ба җуәзы шыдё доли нүр гынчян, щиханлихар: «Лэ, дандар, вә ги ни җё чүзы». Чәр гощинди, ба гўнёр гәха, шушур пыйди, дынхали. Мама йи җү, йи җү җётуәли: «Лова, лова...» Чәр е суйшон, фәсы «Лова, лова...» Зу чо җыму таму щүәвандыйли, мама фәсы: «Ни йи ван...» Нүр суйшонли: «Ни йи ван...» Мама җешон: «Вә йи ван...» Чәр дуйчў мама нянҗир пута-пута лён шан, фәсы: «Ги адана?».
КУНЧҮӘ
Җер нэ кан «Җәно хуар». Канкэли, та ба мама нын вын фа. Җыни ба «Җәно хуар» нашон, тади зуй нэзу бу җўли: «Җысы са? Захуэй җыму да? Җыгә чёчёр нани юни?» Йихуэй җер ба хуахади кунчүә зочўлэли. Чёр шышу хуади хо, на гәшыгўёр янсый җуонхади. Җер мә танман вынтуәли. «Ама, җысы са чёчёрса? За җыму хуа? Җынгә ю җымуди чёрнима? Натар юни? Сый ба та җянлиса?» Мама хуэйда фадё, фәсы: «Мингар, ни зэ бә щифанли. Заму мергә зу чынни чини. Нэтар ён есынди вәршон ю җынгәди кунчүәни». Нүр гощинди, шушур пыйди, щётуәли. Зу да нэхур та щяца дынли мергәди жызыли. Хили фиха, та җиди бу лён, гуон сылёнли кунчүәли. Җисы фиҗуәди, та бу җыдо. Җинщинлэ, та сылёнди лёнли, ба мама зу хан: «Ама, чеса лёнли!» Мама хуэйдади: «Фи, мингар, хан зодини». Нүр лалигә кўшыр: «Лёнли...» Мама ба вэту зылихар: «Мэди, ни да чуонзы җочў фонлён вон, щинщю хан мамарди». Җер җочў вэту вонлихар, кә лалигә куйшыр: «Ама, челэ, ба тиҗя дашон, ба щинщю чүдёчиса... Җё ганҗин лёнса...».
Щинҗин Имазов М. Х. фончўлэли йи бын тёҗянхади сывын фу – җысы «Быйлир». Чин ниму даҗя лян тади йисы шынди, чёмё сывын жыншыйихар.
БЫЙЛИР
Салуә тандо куан,
Чёчёр луан җёхуан.
Шынчи тэ хотин,
Җинган зуан жын щин.
Шынчи, та ви вон,
Быйлир бали хуон.
Та зэ ман тян фи
Да ганзо до хи.
Тади фишу хо:
Бу куэ, кә тэ го.
Быйлир бу тын чон,
Чонди җё жын вон.
Бонбор шанди куэ,
Годи бә җё хуэ.
Җин фын йигуатуә,
Ёчёр мәчўр луә.
Та зэ йитуәр щүан,
Бонбор бу тын шан.
Быйлир шынчи чё,
Би та линди шо.
Тинди жын футан,
Динди нян бу шан.
Быйлир зэ луәха
Зушу зу дуәха.
Финёр е хуэй зу,
Зукэ, ду нэ цу.
Зэ йизу вончян –
Гўгўтур йидян.
Чүанни зэ хә фи,
Та зысы йи зуй.
Фиче кә чон чүр:
Җыншысы быйлир.
Канчи тэ неҗон:
Зущён мә щячон.
Кәсы ю йисы:
Чүр йүн до җисы.
Тандони тэ кун,
Зэсы мә мин.
Йичеди финёр,
Йичеди хуәвәр.
Тандони чинщю,
Зэсы чёр җёхуан.
Зущён мә жәту,
Зэсы таму фиван.
Гә ю гә хонсы:
Зэ мон – монбусы.
Быйлир, ни куэ чон,
Зэ җё шыҗе вон.
ЧҮАН ЖЫНДИ ХУА
Куан фон, да шә ниму җў,
Кәсы са хуә ниму е зў.
Сынхуә нанли, бу зади:
Жынжын җыдо зў сади.
Юли гончён, бә па хуә,
Хуэй зў сали, бә йүн фә.
Жын чинҗинли ризги ю,
Нянҗин холи бу па щю.
Щён жын – щёнбугуә ли,
Җун цэ – либулё фи.
Щён чүан жынли – фә хо хуа,
Щён ё тянли – дуә җун гуа.
Лён җү хо хуа нан жын щин,
Йи җү ха хуа ё жын мин.
Жынжын, ниму җиха
Ба җыщер чүан жынди хуа.
ЛОЖЫНДИ ХУА
Ложынди хуа ду зэ ви,
Сылён челэ – мә кәфи:
«Чян йүанни фи ху йүанни лю».
Йишон бу лан – зы дый җю.
Жын нянчинли зусы хо,
Чянтуди лўлўр ё җыдо.
Нёнлозы фә са – бә хэ чи:
Тамуди сынхуә би мян щи.
Ни зэ тамушон на тынчон,
Җё ниди эрнү е гыншон:
Ваму щинни йи җон зы,
Лозы, мучин бу фусы.
Цў хуа вондё, хо хуа фә.
Ха жын чүәшо, хо жын дуә.
Хо жын фур ли җё ни зэ,
Ха жын фур ли мянгуә вэ.
Ложынди хуа ду зэ ви,
Сылёнчелэ – мә кәфи:
«Чян йүанни фи ху йүанни лю».
Йишон бу лан – зы дый җю.
ГИ ЧИНЖЫН
Жызы гуәди тэ щёнтян:
Нянпир йишан – сышы нян.
Нянчинди сыхур мә сылён:
Жын зэ шышон бу җючон.
Хунхун-ее ни дэ вә
Гуәли жызы, лали мә.
Чинжын, ганшы ги ни фә,
Щиндини хуа йи чә дуә.
Сыйди хуалэ, цыли бан нян:
Йифын гуали хо щёнтян.
Зузу-занзан вә пали:
Тинбуҗян ниди хо хуали.
Ниди выншын зэ эрфын,
Вәди щинни җюди тын.
Зы па ба ни вә зэ дю:
Ган са сыди щин мәю.
Йихур зудё да шышон…
Кәсы зэни, щён сўчон.
Ни зэ вәди щиндини
Щёщё-тинтин шындини.
Ба ни щёнди, щинвәрни суан,
Щинни җиди, мәчўр зуан.
Нянлуй тонди, на па туй:
Юбудый гәҗя, вә луәлуй.
САН ҖУН БО
Җяни ю сан җун бо:
Җи җё, гу нё, вава хо.
Кулюр хо тин, йисы шын,
Ба та тинха, хо хуәжын.
Тинди йүә зо, йүә фонщин:
Жынжын йиху ду җы чин.
Сан җун литу дуан йи җун –
Жынди щинни бавэди кун.
Сан җун литу дуан лён җун –
Жынди щинни тэ нанщин.
Сан җун литу дуан сан җун –
Зущён ва мё, дуанли гын.
Хуәдо шышон ду щён хо,
Ду ёди сан җун бо:
Җи җё, гу нё вава хо.
Сынхуә холи, бә дуан гын:
Нэхур ган са – йидин чын.
ТОХУАР
Тофу кэхуар, кэди цы,
Йи нян зысы кэ йисы.
Тохуар җүн-ён, мә фәди,
Йүфи щяшон та хәди.
Чынкэ банбар җе йүфи,
Жәту җошон, чын фынсый.
Фын чуй, йү по – бу хэпа:
Бу де, бу луә җыгә хуа.
Җе гуә сыхур зэ долэ,
Зунсы чун фын би та вэ:
Гуашон, чуйшон мә йинщён.
Зохуа щянҗи ду йиён:
Миннян йидин кә кэ хуа,
Фын чуй, йү по – бу хэпа.
Сыхур доли – кә җе гуә,
Хуар кэбэни – дуәбутуә.
Фатима МАШЫНХАЕВА шәлүхади цэлё.
